آیا فساد اقتصادی در ایران سیستماتیک است!؟

پایگاه رهنما:

پس از داغ شدن ماجرای تخلف 90 هزار میلیارد تومانی در فولاد مبارکه، دوباره بحث از فساد سیستماتیک در جمهوری اسلامی بر سر زبآنها افتاد. اگر چه در مورد رقم 90 هزار میلیارد تومان فولاد مبارکه که پس از تحقیق و تفحص از این نهاد مطرح شد، اگر و اماهای زیادی مطرح شد و بسیاری از پژوهشگران و اقتصاددانان گفتند که این رقم، بیش از آنکه از جنس فساد و اختلاس باشد، از جنس تخلف در محل خرج‌کرد منابع مالی است و توسط افراد و اشخاص، دزدی یا اختلاس صورت نگرفته، اما به هر حال این پرسش باقی است که معنای فساد سیستماتیک چیست و اینکه آیا در جمهوری اسلامی فساد اقتصادی، سیستماتیک است!؟ نگارنده معتقد است اگر فساد را «توزیع رانت به غیرمولدها در اقتصاد» تعریف کنیم و منظور از فساد سیستماتیک نیز، فسادی باشد که یک نظام برای بقای خود به آن نیازمند است و رویه‌ها و قوانین نیز آن را پشتیبانی می‌کنند، در جمهوری اسلامی به هیچ وجه، فساد سیستماتیک نیست.

• رانت به غیر مولدها

رانت در عرف، معنای بدی دارد اما در ادبیات تخصصی منظور بخشی از خلق ارزش اقتصادی است که برای آن کار و تلاشی صورت نگرفته باشد. با این تعریف، تمام پول نفت و منابع طبیعی در کشور ما رانت است. خلق پول نظام بانکی، رانت است. اینکه از برخی مالیات می‌گیریم و به برخی یارانه می‌دهیم، نوعی رانت توزیع می‌کنیم و ... . بنابراین اصل رانت در همه‌ی نظام‌های اقتصادی وجود دارد و چیز بدی نیست. منتهی این مهم است که آن رانت، چطور توزیع می‌شود. آیا مثلاً پول نفت یا خلق پول بانکی، به بخش‌های غیرمولد اقتصاد داده می‌شود یا بین بخش‌های تولیدی توزیع می‌شود!؟ اگر دومی باشد، نمی‌توان نام این توزیع رانت را فساد گذاشت. مثلاً اینکه ما از دلال مالیات بگیریم و به تولیدکننده یارانه بدهیم، اسمش رانت است اما فساد نیست. بنابراین یک تعریف فساد –که به گمان نگارنده در تعریف فساد سیستماتیک، بیشتر به کار می‌آید- این است که رانت در کشور، به‌جای بخش‌های مولد در اختیار بخش‌های غیرمولد قرار گیرد.

• وجه سیستماتیک فساد

حال سیستماتیک به چه معناست!؟ برخی معتقدند وقتی نهادها و دستگاه‌هایی که باید ناظر باشند یا با فساد مبارزه کنند، خود درگیر فساد شوند، فساد در آن جامعه سیستماتیک است. با این تعریف، فساد در جمهوری اسلامی سیستماتیک نیست. چون ضابط و دستگاه قضایی کشور، خودش همه‌ی مفاسد اقتصادی‌ای که رسانه‌ای می‌شوند را کشف کرده و با آنها برخورد می‌کند. همین ماجرای تخلف 92 هزار میلیاردی فولاد مبارکه، توسط مجلس تحقیق و تفحص و پیگیری شد. پرونده‌ی اکبر طبری را خود قوه قضاییه باز کرد و ... . با این حال، تعریف دیگری از فساد سیستماتیک نیز وجود دارد و آن این است که اگر نظام، برای بقای خود محتاج به فساد باشد، ما با فساد سیستماتیک در آن نظام مواجهیم. پیش‌تر گفتیم که برای تعریف فساد وقتی در مقیاس نظام مورد بحث است و می‌خواهیم در مورد وجه سیستماتیک بودن آن صحبت کنیم، «توزیع رانت به غیر مولدها» توضیح خوبی است. مثل توزیع پول نفت به غیر مولدها یا توزیع خلق پول به بخش‌های غیر مولد.

• نفت و خلق پول

با این تعریف، واضح است که پیش از تشدید تحریم‌ها در دهه‌ی 1390 که پول نفت کاملاً وارد کشور می‌شد، نظام اساساً نگرانی‌ای برای بقا نداشت؛ چرا که آمارها نشان می‌دهند پول نفت در این سال‌ها خرج تقویت زیرساخت‌ها و ایجاد رشد اقتصادی و اشتغال و همچنین پایین نگه‌داشتن نرخ ارز و ... می‌شد که فواید آن مستقیما به مردم و بخش‌های مولد اقتصاد می‌رسید. اصلاً به همین دلیل بود که پس از تشدید تحریم‌ها، مردم و بخش‌های تولیدی با مشکلاتی مواجه شدند. بنابراین اصلاً در سال‌های پس از انقلاب این‌طور نبوده که رانت حاصل از فروش نفت، جهت بقای نظام به غیر مولدها اختصاص یابد! همچنین در مورد رانت خلق پول، اگر چه به دلیل نظارت ناکافی بانک مرکزی بر بانک‌های خصوصی، متاسفانه بخش مهمی از این رانت به غیرمولدها اختصاص یافته است، اما نظام به خوبی می‌داند که برای بقا نیاز به اصلاح این وضعیت دارد و در همین راستا نیز تلاش‌های خوبی اخیراً در جهت تشدید نظارت بانک مرکزی بر عملکرد بانک‌ها شکل گرفته است.

• سیستماتیک نیست

بنابراین مصادیق مختلف نشان می‌دهند که جمهوری اسلامی هم به لحاظ ارزشی و اعتقادی به دنبال توزیع رانت بین عموم مردم و بخش‌های مولد اقتصاد است و با توزیع انواع رانت به دلال‌ها و غیر مولدها مخالف است و هم به لحاظ عملگرایانه می‌داند که بقایش در گرو مبارزه با مفاسد اقتصادی – از جمله همین رانت به غیر مولدها- است. به همین دلیل است که در مبارزه با فساد اقتصادی، با نزدیکان و صاحب‌منصبان خود نیز شوخی ندارد و از برادر برخی روسای قوا گرفته تا معاونان کلیدی قوا تا مشاوران وزرا و نزدیکان به مراجع تقلید نیز اگر دست به فساد اقتصادی بزنند، از دادگاه و زندان و رد مال و ... در امان نیستند. بنابراین به‌جرأت می‌توان گفت در نظام اقتصادی ما، فساد سیستماتیک نیست. البته بدیهی است که فساد وجود دارد و در مبارزه با آن باید بیشتر کوشید. در بیانیه‌ی گام دوم نیز به همین دلیل، بابی برای مبارزه با فساد باز شده است و اساساً از منظر ارزش‌های انقلاب اسلامی، فساد –ولو اندک یا غیر سیستماتیک نیز- پذیرفته شده نیست.